Μηχανισμοί άμυνας

Ο όρος «άμυνα» παρουσιάζεται για πρώτη φορά το 1894, στη μελέτη του Freud «Οι Αμυντικές Ψυχονευρώσεις» για να δηλώσει την εργασία του Εγώ απέναντι στις επώδυνες ιδέες και συναισθήματα και στις απαιτήσεις των ορμών. Οι άμυνες είναι ψυχικές λειτουργίες που αποσκοπούν στη μείωση, αποφυγή ή αποτροπή των κινδύνων και αλλαγών που απειλούν την ισορροπία του ατόμου σε διάφορες καταστάσεις της ψυχικής λειτουργίας, κατ’ αναλογία με την λειτουργία των νευρώνων να μειώνουν την ένταση και να εξασφαλίζουν την διατήρηση αυτής της χαμηλής έντασης. Όπως το εξωτερικό περίβλημα του σώματος ρυθμίζει τις αισθητηριακές προσλαμβάνουσες του οργανισμού με στόχο να διατηρήσει μειωμένη την ένταση που έρχεται από το εξωτερικό, έτσι και στο εσωτερικό δομείται ένα αμυντικό σύστημα που στοχεύει στην μείωση της εσωτερικής διέγερσης, μέσω των αποεπενδύσεων και αποσυνδέσεων και επενδύσεων και συνδέσεων.

Οι εσωτερικές διεγέρσεις, ενορμήσεις ή αλλιώς η libido που αφορά μία ενέργεια με ιδεατές, σωματικές και συναισθηματικές διαστάσεις, δηλαδή ενέργεια που επενδύεται στο σώμα, στη διάσταση των ιδεών και σε συναισθήματα συμβαίνει να αλλάζει πορεία όταν βρίσκει εμπόδια, αντίστοιχα με την ροή ενός ποταμού. Με άλλα λόγια, μπορεί να εμποδιστεί η έκφραση αυτής της ενέργειας, για να διατηρηθεί η ισορροπία του οργανισμού. Η άμυνα είναι η αλλαγή της πορείας της libido με σκοπό την διατήρηση χαμηλής έντασης του οργανισμού. Η πρώτη αλλαγή της πορείας λέγεται απώθηση. Καθώς απωθείται και καταπιέζεται το λιβιδινικό υλικό, δημιουργείται το ασυνείδητο και η περαιτέρω αλλαγή της πορείας της ενέργειας λόγω των μηχανισμών άμυνας αυξάνει το ασυνείδητο υλικό.

Συνολικά, η αμυντική ψυχική λειτουργία παρεμποδίζει και τροποποιεί την έκφραση της libido, ώστε να επέλθει ένας συμβιβασμός ανάμεσα στην εσωτερική ένταση του υποκειμένου και στους περιορισμούς που επιβάλλει η πραγματικότητα ή η αυστηρότητα των εσωτερικευμένων σημαντικών γονεϊκών φιγούρων, δηλαδή το Υπερεγώ. Οι αμυντικοί μηχανισμοί λοιπόν αποτελούν μία λύση για την διαχείριση της ψυχοσύγκρουσης που δημιουργείται ως αποτέλεσμα της πίεσης των ενορμήσεων που θέλουν να ικανοποιηθούν και των περιορισμών της πραγματικότητας καθώς και του Υπερεγώ, που αντιπροσωπεύει τη λειτουργία της κοινωνίας και του πολιτισμού. Το σύμπτωμα δεν είναι τίποτα άλλο από το προϊόν της σταθερής χρήσης ενός αμυντικού μηχανισμού κάθε φορά που εμφανίζεται η απειλητική ενόρμηση. Η παραπάνω θέση ενισχύεται από το γεγονός ότι συγκεκριμένες ψυχολογικές διαταραχές σχετίζονται σταθερά με συγκεκριμένους μηχανισμούς άμυνας. Το σύμπτωμα όπως και το όνειρο επιφέρουν έναν συμβιβασμό μεταξύ των απαγορευμένων συναισθημάτων και ιδεών, της εξωτερικής πραγματικότητας και του αυστηρού Υπερεγώ.

Υπάρχει μια πληθώρα αμυντικών μηχανισμών ανάλογα με την εξελικτική στάθμη του Εγώ, με τα κίνητρα που τους ενεργοποιούν και με τον σκοπό στον οποίο αποβλέπουν. Κάθε άνθρωπος υιοθετεί συγκεκριμένους μηχανισμούς και αυτούς χρησιμοποιεί κατά κόρον. Ωστόσο, αυτό δεν αναιρεί το γεγονός ότι από το ίδιο άτομο μπορούν να χρησιμοποιηθούν ανά περιόδους και σε συγκεκριμένες καταστάσεις και άλλοι μηχανισμοί πέρα από αυτούς που έχει υιοθετήσει και χρησιμοποιεί με συνέπεια.

Οι αμυντικοί μηχανισμοί είναι χρήσιμοι για τον άνθρωπο καθώς μέσω αυτών προσδίδεται μία ισορροπία στο άτομο που αγωνίζεται ενάντια σε επικίνδυνες ορμές, δυσάρεστα συναισθήματα και αλλαγές απειλητικές για την βιοψυχική του ύπαρξη. Οι άμυνες αποτελούν τα όσο το δυνατόν καλύτερα εργαλεία που είχε στη διάθεσή του ένας άνθρωπος και με τα οποία εξοπλίστηκε, για να διαχειριστεί παρελθούσες ή και παρούσες απειλές. Ωστόσο, μέσα από την θεραπεία πολλές φορές αποκαλύπτεται ότι ένας θεραπευόμενος βλέπει και στο παρόν απειλές που δεν υπάρχουν πλέον ή ένας μηχανισμός που παλιότερα, σε άλλη χρονική περίοδο, συνέβαλε στην επιβίωση και κάλυπτε μία ανάγκη, στο τώρα αποτελεί δυσλειτουργικό μηχανισμό.

Στόχος της θεραπείας δεν είναι να καταρρίψει κάθε άμυνα ανεξαρτήτως από τον ρόλο που αυτή διαδραματίζει στη ζωή του ατόμου. Στόχος της θεραπείας είναι να αναγνωρίσει τους μηχανισμούς άμυνας που χρησιμοποιεί ο θεραπευόμενος και να συμβάλλει στη χαλάρωση των τελευταίων και στη μείωση της αυστηρότητας απέναντι στις ενορμήσεις και επιθυμίες του ατόμου, έτσι ώστε το άτομο να έρθει πιο κοντά στην γνήσια και όσο γίνεται λιγότερο παραμορφωμένη και περισσότερο αυθόρμητη έκφραση της ψυχικής του ενέργειας, δηλαδή το υποκείμενο να έρθει πιο κοντά στον εαυτό του, να αυξηθεί η ανεκτικότητα ως προς τις επιθυμίες του και να αποκτήσει μία καλύτερη γνώση του ψυχικού του κόσμου, καθώς και της εξωτερικής πραγματικότητας.

Βιβλιογραφία:

Δημόπουλος, Β. (2016). Οι ψυχικές άμυνες και τα παράδοξά τους: Δομικές και αμυντικές εργασίες του ψυχισμού. Εκδόσεις Αρμός, Αθήνα.

Laplanche, J., & Pontalis, J.-B. (1986). Λεξιλόγιο της ψυχανάλυσης. Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα.

Μαούτσος, Α. Β. (2016). Μεταψυχολογία (Πρώτος Τόμος). (Τόμοι I έως VI της Standard Edition). Εκδόσεις Επέκεινα, Αθήνα.

Φρόυντ, Ά. (1978). Το Εγώ και οι μηχανισμοί άμυνας (Θ. Παραδέλλης, Μεταφ.). Εκδόσεις Καστανιώτης, Αθήνα.